سید حیدر آملی.بهاء الدین حیدر بن علی بن حیدر علوی حسینی

بسم الله الرحمن الرحیم

آملی، بهاءالدین

آمُلی، بهاءالدین حیدربن علی بن حیدر علوی حسینی (720-پس از 782ق/1320-1380م)، عارف شیعی امامی. پس از تحصیل دانشهای متداول زمان در آمل و خراسان و اصفهان به مشاغل دیوانی پرداخت و به خدمت فخرالدوله شاه غازی بن زیار از ملوک رستمدار طبرستان درآمد و از خواص مجلس او گردید و سرانجام به وزارت رسید. در 30 سالگی تحولی در وجودش پدید آمد و برآن شد که از مناصب دنیوی کناره گیرد و به تزکیه نفس پردازد. وی به قصد زیارت کعبه مال و جاه و ریاست و خویشان و یاران را رها ساخت و خرقه‌ای کهنه پوشید و از آمل بیرون آمد و به اصفهان رفت و مدتی در آنجا به تصفیه باطن پرداخت. از میان مشایخ آن شهر به نورالدین طهرانی (طهران: روستایی نزدیک دروازه اصفهان از سوی در دشت) دست ارادت داد و از انفاس او بهره‌مند گردید. سپس آهنگ بغداد کرد تا پس از زیارت عتبات به حج رود، اما به سبب آماده نشدن امکانات سفر و ابتلا به بیماری سخت، این مسافرت به تأخیر افتاد، ولی در اراده‌اش خللی راه نیافت و سرانجام در 751ق/1350م به زیارت خانه خدا نایل شد. پس به شوق دیدار تربت پاک پیامبر(ص) به مدینه رفت و آهنگ ماندن در آن شهر کرد، اما به علت بیماری ناچار به عراق بازگشت و در نجف اشرف به ریاضت و طاعت پرداخت. در عراق با فخرالدین محمد فرزند علامه حلی و مولی نصیرالدین کاشانی و دیگر فقیهان و عالمان امامی معاشر گردید و از شیخ فخرالدین و حسن بن حمزه هاشمی اجازه روایت گرفت (افندی، 2/219) و به اشاره فخرالدین رساله رافعه الخلاف فی وجه سکوت امیرالمؤمنین عن الاختلاف را نوشت.
سال درگذشت سیدحیدر به درستی دانسته نیست. همین اندازه معلوم است که وی تا 782ق/1380م، که شرحی مفصل بر فصوص الحکم ابن عربی نوشته، زنده بوده است. خود می‌گوید: «سپس اشارتی شد به شرح فصوص الحکم و این در وقتی بود که 30 سال مجاور نجف بودم. کتاب را در 781ق آغاز کردم و در 782ق به پایان بردم و در این هنگام 63 سال از عمرم می‌گذشت» (جامع الاسرار، مقدمه، 13). بدین‌سان، او بایستی پس از این تاریخ درگذشته باشد. آملی در نوشته‌های خود می‌کوشد وحدت تصوف و تشیع را ثابت کند، و عقیده دارد که: شیعی و صوفی دو اسمند برای یک معنی.
آثار عمده او عبارت است از:

 1. الأرکان فی فروع شرایع اهل الایمان، بحثی است درباره نماز، روزه، زکات، حج و جهاد از دید اصحاب شریعت و ارباب طریقت؛

 2. اسرار الشریعه و اطوار الطریقه و انوار الحقیقه، این کتاب به کوشش محمد خواجوی در 1361ش در تهران به چاپ رسیده است؛

 3. امثله التوحید و ابنیه التجرید، این رساله در برابر لمعات فخرالدین عراقی به فارسی نوشته شده است؛

 4. البحر الخِضَمّ فی تفسیر القرآن الأعظم؛

 5. تلخیص اصطلاحات الصوفیه که تنقیح رساله اصطلاحات الصوفیه عبدالرزاق کاشانی است؛

 6. جامع الاسرار و منبع الانوار. تألیف آن در 768ق/1367م به پایان رسیده است. مؤلف در این کتاب کوشیده است تا یکسانی مشرب تصوف و مذهب شیعی امامی را با یکدیگر ثابت کند، چنانکه خود گوید: «این کتاب مبتنی است بر سخنان محققین از اهل اللـه که صوفیه نامیده می‌شوند و موافق است با مذهب شیعه امامیه و مطابق است با اصول و قواعد هر یک از این دو» (ص 3). نیز: «از آغاز جوانی بلکه از دوران کودکی تاکنون که ایام پیری است، در تحصیل معارف حقه اجداد طاهرین خود، که همانا امامان معصومند کوشا بوده‌ام، هم به حسب ظاهر که شریعتِ خاصه امامیه از فرق اسلامی است و هم به حسب باطن که حقیقتِ ویژه طایفه صوفیه از ارباب توحید است و همواره درصدد پیوند میان آنها و مطابقت یکی با دیگری بوده‌ام و در این کار جز اینکه مذهب آباء و اجداد طاهرین خود را از حیث ظاهر و باطن مساعدت کنم، نیت دیگری نداشته‌ام. اکثر صوفیه از روی نادانی تصور می‌کنند که ائمه معصومین از فضیلت عرفان عاری بوده‌اند و شیعه نیز می‌پندارند که فضایل ائمه منحصر بوده است به همین علومی که میان آنها متداول است». (صص 5، 9). جامع الاسرار مشتمل است بر 3 اصل و هر اصل مشتمل بر 4 قاعده. اصل اول، توحید و تعریف و تقسیم و کیفیت آن؛ اصل دوم، در استشهاد به کلام الهی و سخن انبیا و اولیا و مشایخ درباره توحید؛ اصل سوم، مشتمل بر اسرار ارباب شریعت و طریقت و حقیقت در توحید و مباحث مربوط به آن. این کتاب به کوشش هانری کربن و عثمان یحیی به سال 1347ش در تهران چاپ شده است؛

 7. جامع الحقایق که رساله‌ای است به فارسی؛

 8. الاسماء الالهیه و تعیین مظاهرها من الاشخاص الانسانیه که رساله‌ای است در تعیین مظاهر اسماء الهی در میان انسانها از آدم تا خاتم؛

 9. الامانه الالهیه فی تعیین الخلافه الربانیه؛

 10. التنبیه فی التنزیه؛

 11. التوحید؛

 12. الجداول الموسومه بمدارج السالکین فی مراتب العارفین، این رساله مشتمل است بر 100 مقام از اصول مقامات و 000‘1 مرتبه از فروع مراتب و همانند کتاب منازل السائرین عبداللـه انصاری است؛

 13. الحجب و خلاصه الکتب، در تحقیق آیه شریفه «ثُمَّ فی سِلْسِلَهٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذَراعآً» و حدیث نبوی «اِنَّ لِلّهِ سَبْعینَ الفَ حجابٍ مِن نورٍ و ظُلمهِ» است؛

 14. رافعة الخلاف عن وجه سکوت امیرالمؤمنین عن الاختلاف؛

 15. العقل و النفس؛

 16. العلم و تحقیقه، در بیان موضوع علم متکلمان و حکیمان و صوفیان و مسائل و محمولات و مبادی هریک؛

 17. الفقر و تحقیق الفخر، درباره تطبیق احادیث وارده در باب فقر با یکدیگر؛

 18. کنزالکنوز و کشف الرموز.

 19. المعاد فی رجوع العباد، درباره معاد و قیامت صغری و کبری، توضیح اینکه قیامتها به 12 قیامت صوری و معنوی تقسیم می‌شوند؛

 20. منتخب التاُویل فی بیان کتاب اللـه و حروفه و کلماته و آیاته، این رساله تلخیص کتاب بحرالخضم فی تفسیر القرآن الاعظم است؛

 21. رساله النفس فی معرفه الرّب؛

 22. الوجود فی معرفه المعبود، این رساله شامل یک مقدمه و سه رکن است: مقدمه، در بیان شریعت و طریقت و حقیقت. رکن اول، در وجود و اطلاق و بداهت آن. رکن دوم، درباره وجوب و وحدت وجود. رکن سوم، در ظهور و کثرت وجود؛

 23. نقدالنقود فی معرفه الوجود که منتخبی است از رساله الوجود و در 3 اصل نوشته شده است. این کتاب همراه با جامع الاسرار (شماره 6) در 1347ش در تهران به چاپ رسیده است؛

 24. الأصول و الأرکان فی تهذیب الاصحاب و الاخوان که مشتمل است بر اصول و فروع پنجگانه و هریک دایر بر سه مرتبه شریعت و طریقت و حقیقت؛

 25. تعیین الأقطاب و الأوتاد؛

 26. المحیط الاعظم فی تأویل کتاب اللـه العزی المحکم؛ کتابی است که براساس حدیث «اِنَّ لِلقرآنِ ظَهراً و بَطناً و لِبَطنهِ بَطناً سبعهِ اَبْطُن» نوشته شده است. آملی این کتاب را در مقابل تفسیر بحرالحقایق و منبع الدقایق شیخ نجم‌الدین رازی تألیف کرده است و در اهمیت آن می‌گوید نسبت این کتاب به من همانند نسبت فصوص الحکم است به ابن عربی. نسخه خطی آن در کتابخانه آیت اللـه مرعشی در قم موجود است؛

 27. المسائل الآملیه. نسخه خطی آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است؛

 28. منتخبات انوارالشریعه، نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های دانشکده ادبیات مشهد، مرکزی تهران و مرعشی قم وجود دارد؛

 29. منتقی المعاد فی مرتقی العباد که گزیده‌ای است از المعاد؛

 30. نص النّصوص که کتابی است مفصل در شرح فصوص الحکم ابن عربی. آملی این کتاب را به سلطان احمد بهادرخان از سلاطین جلایری اهدا کرده و در 782ق/1380م در بغداد از نوشتن آن فارغ شده است. این کتاب به کوشش کربن و عثمان یحیی در 1352ش در تهران به چاپ رسیده است؛

 31. نهایه التوحید فی بدایه التجرید که گزیده‌ای است از جامع الاسرار.

مآخذ: آقابزرگ، الذریعه، 2/72، 73، 5/38-39، 10/61، 15/326، 327، 18/82، 20/161، 162، 24/280، 281؛ آملی، حیدر، اسرار الشیعه و اطوارالطریقه و انوار الحقیقه، به کوشش محمد خواجوی، تهران، 1362ش، مقدمه؛ همو، جامع الاسرار و منبع الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، 1347ش، مقدمه؛ ادبیات تهران، خطی، صص 204، 205؛ افندی، عبداللـه، ریاض العلماء، قم، 1401ق، صص 218-225؛ امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، 1983م، 6/271-273؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، صص 377-380؛ رشت و همدان، خطی، ص 1302؛ سپهسالار، خطی، 4/6، 5/727؛ شورا، خطی، 9(1)/249، 250، 9(2)/647، 648، 10/162، 948، 16/340؛ فیضیه، خطی، 2/12؛ مرعشی، خطی، 1/340-347، 4/74؛ مرکزی، خطی، 8/151، 259، 629؛ مشکوه، خطی، 3/425-427، 5/1493-1496، 3015-3017؛ مشهد 2، خطی، 2/960؛ مشهد 4، خطی، ص 249؛ ملک، خطی، صص 602، 775؛ ملی، خطی، 7/32-33، 240؛ نوربخش، فهرست خطی، ص 131؛ همدان، خطی، صص 82، 83.

دائرة المعارف بزرگ اسلامی

جلد: 2
نویسنده: صمد موحد     
شماره مقاله:506