بر پایه آمارهای شاخص کتابخانه ارائه شده تا سال 90، بیشترین سهم فهرست‌نگاری نسخ خطّی در کتابخانه‌های ایران، متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی است.
فهرست نامه ایران (کتابشناسی فهرستهای دستنویسهای اسلامی در کتابخانه‌های ایران)، به اهتمام حسین متقی و توسط کتابخانه مجلس شورای اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب در سه بخش:
بخش نخست: مشتمل بر کلیات دستنویسهای کتابخانه‌های ایران
بخش دوم: کتابشناسی مشترک فهارس دستنویسهای اسلامی کتابخانه‌های ایران
بخش سوم: کتابشناسی اختصاصی فهارس دستنویسهای اسلامی در کتابخانه‌های ایران
تالیف شده است.
بر پایه آمارها و تخمین‌ها ایران اسلامی، با دارا بودن صدها هزار دستنویس اسلامی و علمی، به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی، اردو، پشتو و جز آنها، به لحاظ کمّی و کیفی، پس از ترکیه، از جایگاهی برتر و تقریباً منحصر بفرد برخوردار است.
ایران، به لحاظ تاریخی، جزو پیش قراولان عرصه فهرست‌نگاری کتب، در جهان بوده است و با چشم‌پوشی از فهرستهای کهن نگارش یافته در حوزه تمدّنی اسلام در ایران، همچون فهرستهای بیت‌الکتب ری یا دارالکتب فیروزآباد[1] در قرن چهارم و پنجم یا فهرستهای نوشته شده از سوی برخی دانشمندان برجسته، همچون سیّد بن طاووس (د. پس از 656هـ) در قرون بعدی برای کتابخانه‌ای، بایستی ابتدای تاریخ مستندِ فهرست‌نگاری جدّی در ایران را بایستی از دوره صفویه دانست.
تاریخچه فهرست نگاری در ایران
شاید، نخستین فهرستِ موجود که مشخّصاً برای نسخه‌های خطّی یک کتابخانه در ایران نوشته شده است، مربوط به سالهای میانی سلسله صفوی، یعنی، زمان شاه عباس اوّل (حکـ 985-1038هـ) باشد که با عنوان فهرست کتب موقوفه به آستان قدس رضوی در سال 1022هـ شناخته شده و البته نام فهرست‌نگار آن، دانسته نیست[2].
دومین فهرست مخطوطِ موجود، متعلّق به نسخ خطّی نفیس کتابخانه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل است، که صورت برداری از کتب و اشیای قیمتی بقعه مذکور در قالب “طومار” است؛ آن اثر، از سوی محمدطاهر مستوفی و به دستور سید محمدقاسم بیک صفوی، در سال 1173هـ، در دوره زندیه ـ 69 سال پیش از غارت فرهنگی عظیم بقعه، توسط روس‌ها در سال 1342هـ ـ نگارش یافته است[3].
سومین فهرست مخطوطِ نیز متعلّق به کتابخانه آستان قدس رضوی است که در سال 1212هـ، در سالهای نخستینِ حکومت فتحعلی شاه قاجار (حکـ 1212-1250هـ)، نگارش یافته است و اکنون به شماره 1721 در کتابخانه ملّی ملک نگهداری می‌گردد[4].
تاریخچه انتشار فهرستهای نسخ خطی
امّا نهضت فهرست‌نگاری رسمی و انتشار تدریجی فهرستهای نسخ خطّی، برای دستنویسهای موجود در کتابخانه‌های ایران را بایستی در واپسین سالهای عصر ناصری (حکـ 1263-1313هـ) جستجو نمود،
نخستین فهرستی که رسماً برای نسخ خطّی کتابخانه‌ای در ایران به چاپ رسیده است، فهرستواره آثار دستنویس کتابخانه آستان قدس رضوی است که در سال 1305هـ، به اهتمام نوروزعلی بسطامی در پایان کتابِ فردوس التواریخ منتشر شده است.
با این حال، نخستین فهرستِ رسمی (به معنی امروزین آن) نگارش یافته برای دستنویسهای کتابخانه‌های ایران، باید به سه جلدِ نخستِ فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، اشاره نمود که به اهتمام عبدالعلی اوکتایی، محمّد خالصی، افسر، مهدی عماد فهرسی، مرتضی قلی‌خان نائینی عمادالمحققین واعظ تهرانی و علی‌اکبر شهیدی ثقة‌الاسلام در سال 1305ش/1344هـ در قطع رحلی، در مشهد الرضا، علیه آلاف التحیة و الثناء، نگارش و منتشر شده است.
کتابشناسی فهرستهای دستنویسهای اسلامی در کتابخانه‌های ایران در «فهرست نامه ایران»
در کتابشناسی الفبایی «فهرست نامه ایران»، داده‌های مختصرِ صدها فهرستِ نسخه‌های خطّیِ نگارش یافته به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو، انگلیسی، آلمانی، روسی و زبان‌های دیگر، شامل اطلاعاتِ کتاب‌شناختی فهرستهای چاپی (مستقلّ یا مشتمل)، فهرستهای دستنوشته، فهرستهای مقاله‌ای منتشر شده در ضمن نشریات و مجلات داخلی و خارجی، فهرستهای دیجیتالی در قالب لوح‌های فشرده CD) و(DVD و مانند آنها، از آغاز، تا خرداد 1390/ ژوئن 2011/ رجب 1432هـ، با دقّت درج شده است؛ لیکن به دلائلی همچون عدم دسترسی کامل به منابع لاتین و نیز کمبود فرصتِ وافی برای تتّبع از سوی راقم، جز مواردی اندک، از پرداختن جدّی و ثبتِ داده‌های مقالات و آثارِ لاتین، در این نوشتار، خودداری شده است.
در این اثر بیش از 2000 عنوان (بدون لحاظ تعدادِ جلدهای آثار) فهرستِ منتشر شده در قالب‌های کتابی، مقاله‌ای، دیجیتالی و بانک‌های اطلاعاتی، یا منتشر نشده (مخطوط)، تألیفِ بیش از 600 تن از دانشمندان پیشکسوت یا جوان ایرانی یا خارجی، به اجمال و تفصیل گزارش گردیده است.
نسخه های خطی ایران به روایت آمار
برای آگاهی پژوهشگران، در ذیل، نمونه آمارها و نمودارهایی متنوّع از نسخ خطّی در کتابخانه‌های ایران، بر اساس داده‌های ارائه شده در این اثر، ترسیم گردیده است و امید است برای روشن شدن فضای تراثی کشور، مفید بوده باشد.
بر اساس این نمودارها و آمارها، کتابخانه آستان قدس رضوی با داشتن 42000 مجلد نسخه خطی، مقام نخست (با لحاظ نسخه‌های قرآنی)، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی با 37000 مجلد نسخه خطی مقام دوم (بدون لحاظ قرآنهای آستان قدس مقام نخست)، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با 35000 مجلد نسخه خطی مقام سوم، کتابخانه موزه ایران شناسی با 34000 مجلد نسخه خطی مقام چهارم و کتابخانه مجلس شورای اسلامی نیز با دارا بودن 25000 مجلد نسخه خطی مقام پنجم را در کشور دارا می‌باشد.
همچنین بر اساس همین نمودارها، در کتابخانه‌های شهر تهران 158886 نسخه خطی، در کتابخانه‌های قم 138714 نسخه خطی، در کتابخانه‌های مشهد 52862 نسخه خطی (با تکرار معرفی برخی نسخ) فهرست و معرفی گردیده است.
همچنین سهم فهرست‌نویسان بر پایه تعداد آثار معرّفی شده در این اثر، به لحاظ کمّیت، مرحوم دانش پژوه با 161 فهرست مقام نخست، مرحوم ایرج افشار با 86 اثر مقام دوم، استاد اشکوری با 74 اثر مقام سوم و دکتر محمود مرعشی نیز با 65 اثر مقام چهارم فهرست‌نگاری را در این پژوهش به خود اختصاص داده‌اند.
بر پایه آمارهای شاخص کتابخانه ارائه شده در این اثر، بیشترین سهم فهرست‌نگاری نسخ خطّی در کتابخانه‌های ایران، متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی است که آمارها نشان می‌دهد 80% نسخه‌های آن فهرست گردیده است. در مقابل آن، به ترتیب 62% نسخه‌های خطی کتابخانه ملّی ایران و 59% نسخه‌های خطّی کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی تاکنون فهرست نشده‌اند.
نیز بر پایه آمارها، به لحاظ موضوعی، 56% نسخه‌های خطی، علوم اسلامی، 32% علوم انسانی، 7% علوم طبیعی، 5/3% علوم غریبه و 7/1% نیز علوم پایه است.
از لحاظ پراکندگی زبانی نسخه‌های خطی فهرست شده، 60% عربی، 30% فارسی، 3% ترکی و 7% نیز زبان‌های دیگر مانند کردی، پشتو و اردو می‌باشد.
[1] . المقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج2، صص668-669؛ ابن جوزی، المنتظم، ج8، ص64؛ ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ، ج9، ص502؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج12، صص49-50.
[2]. گروه نویسندگان، کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی (مشهد، 1379): دفتر سوم، صص 1110-1122.
[3]. نشریه کتابخانه ملّی تبریز: ش16, 1348, صص 1-94.
[4]. حجّتی، محمدباقر، فهرست نسخ خطّی کتابخانه ملّی ملک، ج3، ص584.
منبع: سایت کتابخانه مجلس
